“Dim Sôn am Dduw na Dyn”: Ar drywydd yr ‘U Ogleddol’ yng nghanolbarth Cymru

Y mae’r llafariaid caeedig canol, neu’r ‘u ogleddol’ fel y’u gelwir yn aml, yn nodweddiadol o amrywiadau gogleddol ar y Gymraeg. Yn gyffredinol yng ngogledd Cymru, felly, ceir cyferbyniad rhwng parau o eiriau megis ‘tŷ’ / ‘ti’ a ‘sur’ / ‘sir’. Yn y de ar y llaw arall, collir y cyferbyniad hwn, ac yno y mae’r parau hyn o eiriau yn homoffonau wrth iddynt gael eu hynganu ag ‘i ddeheuol’ yn gyson. Prif amcan yr astudiaeth hon, felly, yw cynnig dadansoddiad meintiol am y tro cyntaf o’r modd y collir y cyferbyniad rhwng ‘u ogleddol’ ac ‘i ddeheuol’ mewn rhannau o ganolbarth Cymru. Dangosir gan hynny fod strwythur cymhleth i amrywiadau un ‘ardal drawsnewid’ benodol, sef Bro Dysynni, a bod defnydd siaradwyr yr ardal hon o’r ‘u ogleddol’ wedi ei gyflyru gan sawl ffactor ieithyddol gwahanol. Yn olaf, cynigir yma ddamcaniaeth newydd, sef bod ymgyfnewid rhwng ‘u ogleddol’ ac ‘i ddeheuol’ yn gysylltiedig ag amrywiaeth yn hyd deuseiniaid, a thrafodir goblygiadau hyn.

---

932 Kb

 
  	Iwan Wyn Rees, ‘“Dim Sôn am Dduw na Dyn”: Ar drywydd yr ‘U Ogleddol’ yng nghanolbarth Cymru’, Gwerddon, 22, Hydref 2016, 47–74.
   

 
    Tafodieithoedd, tafodieitheg, ffonoleg, amrywio, amrywiol ffonolegol, ieithyddiaeth, sosioieithyddiaeth, newid ieithyddol, ardaloedd trawsnewid, Cymraeg.
    

Llyfryddiaeth:

 
  	

Aitchison, John, a Carter, Harold (1994), A Geography of the Welsh Language 1961–1991 (Cardiff: University of Wales Press).
Aitchison, John, a Carter, Harold (2004), Spreading the Word: The Welsh Language 2001 (Tal-y-bont, Ceredigion: Y Lolfa).
Anwyl, Edward (1901), Llythyr at Thomas Darlington o blith papurau personol Thomas Darlington (rhif 15541) (Archif Prifysgol Bangor).
Awbery, Gwenllian (1984), ‘Phonotactic Constraints in Welsh’, yn Ball, Martin J., a Jones, Glyn E. (goln), Welsh Phonology: Selected Readings (Cardiff: University of Wales Press), tt. 65–104.
Awbery, Gwenllian (2009), ‘Welsh’, yn Ball, Martin J., a Müller, Nicole (goln), The Celtic Languages, 2il argraffiad (London and New York: Routledge), tt. 359–426.
Bortoni-Ricardo, Stella Maris (1985), The Urbanization of Rural Dialect Speakers: A Sociolinguistic Study of Brazil (Cambridge & New York: Cambridge University Press).
Bowen, D. J. (1997), ‘Pynciau Cynghanedd: Odli i, u, ac y’, Llên Cymru, 20, 138–43.
Britain, David (1997), ‘Dialect Contact and Phonological Reallocation: “Canadian Raising” in the English Fens’, Language in Society, 26, 15–46.
Chambers, J. K., a Trudgill, Peter (1998), Dialectology (Cambridge: Cambridge University Press).
Cruttenden, Alan (1986), Intonation (Cambridge: Cambridge University Press).
Darlington, Thomas (1902), ‘Some Dialectal Boundaries in Mid Wales: With Notes on the History of the Palatalization of Long a’, The Transactions of The Honourable Society of Cymmrodorion, 1900–01, 13–39.
Durrell, Martin (1990), ‘Language as Geography’, yn Collinge, Neville Edgar (gol.), An Encyclopedia of Language (London: Routledge), tt. 917–55.
Griffiths, D. W. (1974), Astudiaeth Eirfaol o Gymraeg Llafar Llanfair Caereinion, traethawd MA nas cyhoeddwyd (Prifysgol Cymru, Aberystwyth).
Hannahs, S. J. (2013), The Phonology of Welsh (Oxford, Oxford University Press).
Holmes, Janet, Bell, Alan, a Boyce, Mary (1991), Variation and Change in New Zealand English: A Social Dialect Investigation (Wellington: Victoria University).
Horvath, Barbara M. (1985), Variation in Australian English (Cambridge & New York: Cambridge University Press).
Jones, Ann E. (1982), ‘Erydiad Geirfaol: Astudiaeth Ragarweiniol’, Cardiff Working Papers in Welsh Linguistics, 2, 25–42.
Jones, Glyn E. (1982), ‘Central Rounded and Unrounded Vowels in Sixteenth Century Welsh’, Cardiff Working Papers in Welsh Linguistics, 2, 43–52.
Jones, Glyn E. (1989/90), ‘Ffin y Llafariad Ganol yng Nghanolbarth Cymru: Tystiolaeth Brycheiniog’, Studia Celtica, XXIV/XXV, 108–16.
Jones, Glyn E. (2000), Iaith Lafar Brycheiniog: Astudiaeth o’i Ffonoleg a’i Morffoleg (Caerdydd: Gwasg Prifysgol Cymru).
Jones, Mari C. (1998), Language Obsolescence and Revitalization: Linguistic Change in Two Sociolinguistically Contrasting Welsh Communities (Oxford: Clarendon Press).
Labov, William (1981), ‘Resolving the Neogrammarian controversy’, Language, 57, 267–308.
Lippi-Green, Rosina L. (1989), ‘Social Network Integration and Language Change in Progress in a Rural Alpine Village’, Language in Society, 18, 213–34.
Mayr, Robert, a Davies, Hannah (2011), ‘A Cross-dialectal Acoustic Study of the Monophthongs and Diphthongs of Welsh’, Journal of the International Phonetic Association, 41 (1), 1–15.
McMahon, April M. S. (1994), Understanding Language Change (Cambridge: Cambridge University Press).
Meyerhoff, Miriam (2011), Introducing Sociolinguistics, 2il argraffiad (Oxon and New York: Routledge).
Milroy, Lesley (1987), Observing and Analysing Natural Language (Oxford: Basil Blackwell).
Morris-Jones, John (1913), A Welsh Grammar: Historical and Comparative (Oxford: Clarendon Press).
Morris-Jones, John (1925), Cerdd Dafod: Sef Celfyddyd Barddoniaeth Gymraeg (Rhydychen: Gwasg Clarendon).
Petyt, K. M. (1980), The Study of Dialect: An Introduction to Dialectology (London: André Deutsch).
Phillips, B. S. (2006), Word Frequency and Lexical Diffusion (London: Palgrave Macmillan).
Phillips, B. S. (2002), ‘Lexical Diffusion and Competing Analyses of Sound Change’, yn Minkova, Donka, a Stockwell, Robert (goln), Studies in the History of the English Language: A Milennial Perspective (Berlin: Mouton de Gruyter), tt. 231–43.
Phillips, B. S. (1998), ‘Word Frequency and Lexical Diffusion in English Stress Shifts’, yn Hogg, Richard M., a van Bergen, Linda (goln), Historical Linguistics 1995: Selected Papers from the 12th International Conference on Historical Linguistics, Manchester, August 1995 (Amsterdam: John Benjamins), tt. 223–32.
Phillips, B. S. (1984), ‘Word Frequency and the Actuation of Sound Change’, Language, 60, 320–42.
Rees, Iwan Wyn (2013), Astudiaeth o Amrywiadau Ffonolegol mewn Dwy Ardal yng Nghanolbarth Cymru, traethawd PhD (Prifysgol Aberystwyth). Hefyd ar gael ar <http://cadair.aber.ac.uk/dspace/bitstream/handle/2160/13424/Rees_I_W.pdf?sequence=2> [Cyrchwyd: 23 Mehefin 2015].
Rees, Iwan Wyn (ar y gweill), ‘Goleuni Newydd ar Berthynas Hyd ac Ansawdd Llafariaid yn y Gymraeg’.
Rees, Iwan Wyn (ar y gweill), ‘Dialect Variation and Phonological Restructuring in Mid-Wales’.
Sommerfelt, Alf (1925), Studies in Cyfeiliog Welsh (Oslo: Jacob Dybwad).
Thomas, Alan R., et al. (goln) (2000), The Welsh Dialect Survey (Cardiff: University of Wales Press).
Thomas, Ann Elizabeth [= Beth Thomas] (1998), Ynys Fach o Gymreictod: Astudiaeth Sosioieithyddol o’r Gymraeg ym Mhont-rhyd-y-fen, traethawd PhD (Prifysgol Cymru, Caerdydd).
Thomas, Beth, a Thomas, Peter Wynn (1989), Cymraeg, Cymrâg, Cymrêg … Cyflwyno’r Tafodieithoedd (Caerdydd: Gwasg Taf).
Thomas, Ceinwen H. (1993), Tafodiaith Nantgarw: Astudiaeth o Gymraeg Llafar Nantgarw yng Nghwm Taf, Morgannwg, Cyfrol 1 (Caerdydd: Gwasg Prifysgol Caerdydd).
Thomas, D. S. (1907), ‘Yr Ail Draethawd’, Ystyron Enwau, Trefi, Tai, Meusydd, Mynyddoedd, Afonydd, Llynoedd &c. ym Mhlwyfi Towyn, Llangelynin, Llanegryn, Llanfihangel y Pennant, Talyllyn, a Phennal: Traethodau Arobryn Eisteddfod Gadeiriol Towyn, Mehefin 21ain, 1907 (golygwyd gan Bwyllgor Eisteddfod Gadeiriol Towyn, 1907) (Caernarfon: Cwmni y Cyhoeddwyr Cymreig), tt. 114–64.
Thomas, Peter Wynn (1996), Gramadeg y Gymraeg (Caerdydd: Gwasg Prifysgol Cymru).
Watkins, T. Arwyn (1961), Ieithyddiaeth: Agweddau ar Astudio Iaith (Caerdydd: Gwasg Prifysgol Cymru).
Wmffre, Iwan (2013), The Qualities and the Origins of the Welsh Vowel [ɨ:] (Berlin: Curach Bhán Publications).

 
   

Gwefannau:

 
  	

Foster Evans, Dylan (2014), ‘Oes rhiwin yn mynd i’r sdeddfod: Sillafu’r Gymraeg yn yr oes ddigidol’ <https://diferion.wordpress.com/2014/07/28/oes-rhiwin-yn-mynd-ir-sdeddfod/> [Cyrchwyd: 23 Mehefin 2015].
Jones, Hywel M. (2012), ‘Darlun Ystadegol o Sefyllfa’r Gymraeg’, <http://www.comisiynyddygymraeg.org/Cymraeg/Rhestr%20Cyhoeddiadau/Darlun%20ystadegol%20Cymraeg.pdf> Bwrdd yr Iaith Gymraeg [Cyrchwyd: 23 Mehefin 2015].
Swyddfa Ystadegau Gwladol (2012), ‘Cyfrifiad 2011, Ystadegau allweddol ar gyfer awdurdodau unedol yng Nghymru’, <http://webarchive.nationalarchives.gov.uk/20160105160709/http://www.ons.gov.uk/ons/publications/re-reference-tables-welsh.html?edition=tcm%3A77-291142> [Cyrchwyd: 23 Mehefin 2015].
<https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Wales_location_map.svg> [Cyrchwyd: 23 Mehefin 2015].